Proamus su sintetizadore sardu SINTESA

Is sintetizadores vocales tenent un'importu mannu oe in die. Bastat a pensare a assistentes vocales, navigadores satellitares, tradutores automàticos cun funtzione de lèghere su testu, trastos de assistèntzia mèdica, de atzessibilidade e àteru ancora. Pro cantu potzat pàrrere difìtzile de crèere però, sa sìntesi vocale est a disponimentu isceti pro pagas lìnguas, meda prus pagu de 100, segundu is datos de is prataformas prus famadas. Gràtzias a su progetu SINTESA, intra custas lìnguas ddoe at su sardu puru. Connoschia giai su progetu, ma no aia tentu ancora s'ocasione de ddu proare. Su mese de idas passadu fia in una libreria de Aristanis e apo bidu su libru "Caratteri e strutture fonetiche, fonologiche e prosodiche della lingua sarda. Il sintetizzatore vocale SINTESA" imprentadu dae Condaghes, chi nde descriet totu su traballu de chirca e de isvilupu e includet unu DVD cun su còdighe e is archìvios prontos de su sintetizadore. Comente informàticu, su libru non podiat mancare in sa libreria cosa mia e fia curiosu meda de proare su resurtadu de totu cussu traballu.

Su progetu

Comente biemus in su libru, bilìngue e imprentadu a incuru de Riccardo Mura e Maurizio Virdis, SINTESA est unu progetu de s'Universidade de Casteddu isvilupadu dae unu grupu de traballu chi cumprendiat Riccardo Mura, Massimo Cireddu, Daniela Boeddu e Roberto Bolognesi. At impreadu sa Limba Sarda Comuna comente norma de riferimentu pro su sardu e at bòlidu un'annu e mesu de traballu intre collida e istùdiu de su materiale literàriu e sientìficu, registratzione de is boghes, preparatzione e proa de is protòtipos.

Is svilupadores ant seberadu de impreare una pronùntzia nèutra cun currispondèntzia cun sa norma LSC. Comente leghimus in su libru, pàg. 10, s'idea in s'incumentzu fiat de preparare una versione cun pronùntzia de cabu de susu e una cun pronùntzia de cabu de giosso, ma custa idea est istètida abbandonada pro dificultades vàrias.
Su resurtadu, comente e chi siat, est de interessu.

Installatzione

Su sintetizadore chi agatamus in su DVD no est unu programma prontu de installare, ma unu mòdulu pro su progetu MaryTTS. Sa preparatzione de su sintetizadore at a pàrrere unu pagu complicada pro is impitadores prus pagu espertos, ma si podet fàghere cun is pagos passos chi sighint. Si tenides dificultades a cumpletare custu protzedimentu iscriide·mi e s'apa a agiudare deo.

1. Sende chi si tratat de unu programma Java, tocat a tènnere s'ambiente Java installadu in s'elaboradore. Pro Linux apo impreadu custu pachete e pro Windows dd'apo iscarrigadu dae inoghe;
2. iscàrriga s'ùrtima versione de MaryTTS dae custa pàgina. Pro sa proa mia apo impreadu sa 5.2. S'archìviu ZIP includet is programmas de esecutare pro Windows e Linux/Unix.
3. sarva su cuntènnidu de su pachete in ue preferis e aberi sa cartella printzipale;
4. bae in su DVD de SINTESA, aberi sa cartella "programma" e còpia is tres archìvios .jar in sa cartella "lib" de MaryTTS;
5. bae in sa cartella bin de MaryTTS. In Linux aberi unu terminale e avia ./marytts-server. In Windows, faghe dòpiu clic a subra a marytts-server.bat
6. in sa pròpiu cartella, in Linux aberi un'àteru terminale e avia ./marytts-client. In Windows, faghe dòpiu clic a subra a marytts-client.bat
7. at a cumpàrrere una ventana che in s'immàgine. Si totu est andadu bene, in sa parte de suta de sa ventana ddoe at unu menù pro seberare sa lìngua. A intro ddoe at tres elementos: sa lìngua inglesa predefinida e is duas boghes sardas, una de òmine e una de fèmina;
8. sèbera una de is duas boghes sardas;
9. in su menù in artu a manu dereta (Output type) sèbera "AUDIO".
10. Faghende clic a subra a "Play" su programma at a lèghere su chi est iscritu in su testu a manu manca.

Sa proa

Pro sa proa mia apo pigadu unos cantos testos in sardu dae Internet e ddos apo fatos lèghere dae su sintetizadore. Comente non tèngio esperièntzia o connoschimentos tècnicos nen cun custa genia de programmas nen cun sa linguìstica, s'ùnicu giudìtziu chi potzo donare est si sa boghe sonat "naturale" e duncas si su testu paret lèghidu de unu chi faeddat su sardu comente lìngua mama. In s'incumentzu apo pigadu isceti testos iscritos in LSC, giai chi est sa norma de riferimentu de su progetu, e a pustis apo proadu fintzas cun testu iscritu cun is Arrègulas e mi seu atrividu a pònnere puru calicunu faeddu iscritu segundu sa proposta de Limba de Mesania pro curiosidade.
Comente testu de riferimentu podimus pigare sa presentada mia in custu giassu, giai chi esistit in versione LSC e Arrègulas.

Su testu, in antis de ddu fàghere lèghere, bolet limpiadu dae is caràteres numèricos (0..9) pro ite ca blocant su programma. Custu paret una limitatzione de is boghes sardas, pro ite ca cun sa boghe inglesa funtzionant. Sa pròpiu cosa balet pro su tratigheddu (-) chi fatu-fatu impreamus in s'iscritura.

Sa prima cosa chi apo notadu est sa vocale paragògica de is plurales, chi s'intendet bene in antis de una pàusa ma pagu o nudda cando su faeddu est in mesu a una fràsia o a sa fine. Dda intendemus pro esempru si iscriemus "Aberi is ventanas, pro praghere" ma pagu si iscriemus "Is ventanas sunt abertas" o "Aberi is ventanas!" o su faeddu "ventanas" a solu. A s'imbesse, mi paret bastante realìstica sa pronùntzia de is segundas e is de tres persones de is verbos, semper cun sa boghe de fèmina. Si iscriemus  "Issu andat" difatis intendemus "Issu àndada" comente m'abeto in sa faeddada de ònnia die in cabu de giosso.
Faghende·ddi lèghere unu testu intreu, su resurtadu est bastante bonu, mancari non sonit ancora "naturale" a su 100%. Si nd'acatamus chi sa pronùntzia est ancora "robòtica" e custu s'intendet fintzas de prus si cunfrontamus su resurtadu cun sa boghe inglesa distribuida cun MaryTTS. Diat a serbire prus traballu pro ligare mègius is faeddos pari-pari che in sa faeddada umana, ma est un'ispantu, si cunsideramus chi est su primu progetu de custu tipu in s'istòria de sa lìngua sarda, portadu a in antis cun tempus e risorsas limitados.
Una cosa chi mi paret pretzisu a sinnalare est chi su sintetizadore funtzionat bastante bene fintzas cun is Arrègulas. Custu non diat a dèpere ispantare, sende chi is Arrègulas impreant cun pagas etzetziones su pròpiu alfabetu de sa LSC e chi, comente naradu, sa pronùntzia est prus nèutra possìbile. S'iscritu campidanesu funtzionat mègius cun sa boghe de fèmina, ca leghet bene sa lìtera x, cando sa de òmine dda fùrriat a gh. Pro is duas boghes, diat a bòlere megiorada sa sìntesi de is grafemas "ge" e "sce" chi parent lèghidos che ghe e sche (ascurta is faeddos genti e sceberu).
Agiungo isceti pro cumpletesa, giai chi ischimus chi custu fiat de su totu a foras de sa punna de su progetu, chi su sintetizadore non funtzionat bene cun testos iscritos segundu is règulas de sa Limba de Mesania (proa cun custu, pro esempru), pro ite ca impreat grafemas diferentes chi non faghent parte de sa LSC.

Cumentos e agabbu

Cun su progetu SINTESA su sardu tenet un'aina in prus pro essire lìngua de impreu normale in una sotziedade de su totu bilìngue. Unu trastu a solu però serbit pagu si non ddoe at sa voluntade de sighire cun sa chirca e s'isvilupu. Custu dipendet meda dae sa polìtica linguìstica chi sa Regione detzidet de adotare e, in s'agabbu, a nois etotu, giai chi semus nois a seberare is rapresentantes nostros e a seberare ite lìngua bolemus intèndere e chistionare ònnia die.

Bògio fàghere is cumplimentos a totu s'iscuadra chi at traballadu a custu progetu, isperende chi non siat fatu pro ddu lassare a una parte, ma chi s'universidade (e mancari àteros cuntribudores puru) sigat megiorende·ddu e integrende·ddu cun àteros trastos.

Su sintetizadore, a parre miu, nos narat càncua cosa fintzas a pitzus de su problema de agatare unu standard iscritu pro su sardu: comente amus bidu, cun sa LSC est difìtzile a passare dae s'iscritura a is pronùntzias locales ma est fàtzile a nd'impreare s'alfabetu (cun s'agiunta de sa scèscia) pro iscrìere in prus variedades. Custu nos narat chi unos cantos emendamentos sunt netzessàrios pro fatzilitare prus pronùntzias si sa Sardigna bolet unu standard ùnicu. Asinuncas amus a sighire su tretu giai incumentzadu cun sa publicatzione de is Arrègulas (si no in antis), in ue prus normas de iscritura esistint in pari.