Pìndulas: su World Wide Web

Besseus pagu pagu de su "filu lògicu" chi eus incumentzau chistionendi de còdixi binàriu e circùitus digitalis po chistionai de totu atra cosa. Una pariga de diis a oi fiat una data de importu po Internet. Difatis, su 30 de abrili 1993 su CERN de Ginevra at publicau su còdixi de orìgini de su Web cumenti resursa de pùblicu domìniu. Duncas, de trastu po organizai is documentus de is esperimentus sientìficus, su WWW est bessiu custu servìtziu chi arregollit millionis e millionis de documentus, is pàginas web chi formant is situs (o giassus) e chi ponint a disponimentu testu, figuras, àudiu e vìdeu.
Fintzas sa Wikipedia at festau custu acuntessimentu ponendi sa pàgina de su World Wide Web cumenti artìculu de su mesi de maju e innoi si bollu acrarai cumenti custu servìtziu funtzionat.

HTTP

A s'atu de sfollai is pàginas web ddi nant navigai e duncas po custu si serbit unu navigadori, programa connotu fintzas cumenti browser. Sa masioni de custu programa est de imbiai una pedida (o recherta) a un'atru programa, su serbidori web chi arrespundit imbiendi sa pàgina bòfia. Su protocollu, e duncas is arrègulas chi navigadori e serbidori web impreant po comunicai est HTTP (Hyper-Text Transfer Protocol, protocollu de tramudòngiu de ipertestu). Sa comunicatzioni HTTP acuntessit cun simpris messàgius de testu. Una recherta po custa pàgina podit essi po esempru:

GET /node/40 HTTP/1.1
Host: www.sardumatica.net
Accept: text/html
User-agent: Mozilla/5.0 (Windows NT 6.1; Win64; x64)

Po sa natura sua, HTTP est unu protocollu non-seguru, poita ca una persona chi intercetit su tràficu de retza podit ligi siat sa pedida siat s'arrrespusta. No est duncas bonu po imbiai datus personalis e segretus cumenti nùmerus de tèssera de crèntia. Po custu, un'atru protocollu est impreau in paris cun HTTP po cifrai sa connessioni e verificai s'identidadi de su serbidori: SSL (Secure Sockets Layer, livellu de presas seguras) o, mellus, TLS (Transport Layer Security, Seguresa de su livellu de trasportu). S'unioni de HTTP e SSL/TLS est HTTPS: HTTP Seguru.

Indiritzus e DNS

Totus connosceus unu tìpicu indiritzu web, che https://www.sardumatica.net. "https", ddu eus giai biu, est su protocollu impreau po pediri sa pàgina. A sa parte ".net" ddi nant domìniu de primu livellu. Nci-nd'at atrus cumenti .it, .com, etc e ddoi at fintzas una petitzioni po ndi creai unu sardu, su .srd. Custus nòminis funt creaus de un'autoridadi internatzionali, sa ICANN. Sa parti "sardumatica" est su domìniu de segundu livellu. Donniunu ndi podit registrai unu o prus chena s'òbligu de publicai unu giassu. A ùrtimu, "www" est su domìniu de de tres livellu. Custa parti no est de òbligu: unu giassu ndi podit tenni unu, prus de unu o fintzas perunu. Su domìniu www est perou un'istandard de facto e sa parti manna de is giassus ddu tenit.
Sa retza non podit però cumprendi is indiritzus web a manera nativa: dònnia elaboradori (incluius is serbidoris web) tenit un'indiritzu numèricu, s'indiritzu IP. Sardumàtica in custu momentu tenit s'indiritzu IP 89.46.109.58. Su navigadori depit duncas bortai unu nòmini in un'indiritzu IP. Custu est fatu gràtzias a DNS (Domain Name System, sistema de nòmini de domìniu), una basi de datus chi cabit custas informatzionis. Prima de pediri sa pàgina, su navigadori pedit s'indiritzu de visitai a DNS. Un'avantàgiu de custu sistema est chi su giassu podit fintzas cambiai indiritzu IP (po esempru, chi mudat su serbidori in un'àteru logu de su mundu) e arreguai su nòmini de domìniu suu, sighendi a èssere a disponimentu de is usuàrius.

HTML

Una de is arraxonis de s'arrennèscia manna de su Web est sa facilidadi de scritura de una pàgina. Una pàgina web est fata cun unu lingàgiu fàcili meda, s'HTML (HyperText Markup Language, linguàgiu a marcadoris po ipertestus). In HTML ddoi at marcadoris chi càmbiant su formau de su testu chi seus scriendi, permitint de agiungi figuras o atrus ogetus e po dònnia marcadori ddoi at atributus chi permitint de cambiai sa bisura o atrus cumportamentus. Oindii, sa bisura est manigiada cun un'atru linguàgiu, su CSS (Cascading Style Sheet, Follus de stili a cascada) e is pàginas tenint elementus dinàmicus gràtzias a linguàgius de programatzioni poderosus chi permitint un'interatzioni prus manna de is usuàrius cun su giassu. Unus cantus de issus funt interpretaus de su serbidori, cumenti PHP, ASP e JSP e atrus funt esecutaus de su navigadori. Su prus de importu est JavaScript.
Est possìbili, cumenti e chi siat, po is usuàrius prus pagu espertus a scriri unu bellu giassu impreendi sceti HTML e CSS e, a nai sa beridadi, medas giassus podint essi fatus chena depi scriri còdixi nou, ca ddoi at programas chi ddu daint po nosu, is sistemas de manìgiu de su cuntènniu (CMS, content management system) cumenti a Wordpress, Joomla, Drupal, etc.

Esempru

Custa cida apu fatu un'esempru fàcili fàcili de pàgina web, po amostrai sa facilidadi de scriri una paginedda cun is marcadoris HTML.
Su còdixi est arricu de cumentus po cumprendi ita fait dònnia lìnia. Podeis biri su resurtau innoi.

<!-- Custu est unu cumentu: no est amostrau in su navigadori -->
<!-- Totu is marcadoris funt serraus in < e >. Is atributus funt sighius de = e de su valori intra "" -->
<!-- Agiumai dònnia tipu de marcadori ndi tenet un'atru de serrada, chi incumentzat po / -->

<!-- Sighit s'elementu raixina. Totu is pàginas ddu tenint -->
<html>
    <!-- Intestatzioni de sa pàgina. Sa parti manna de is elementus in custa setzioni no est amostrada, ma donat  
         informatzionis in contu de su giassu -->
    <head>
        <!-- Custu est su tìtulu de sa pàgina. Est amostrau cumenti tìtulu de su navigadori e/o de sa scheda a intru de custu -->
        <title>Tìtulu de sa pàgina</title>
    </head> <!-- serrat sa setzioni de s'intestatzioni -->
    <!-- Corpus de sa pàgina: elementus amostraus in sa ventana de su navigadori -->
    <body>
        <!-- Tìtulu mannu -->
        <h1>Beni bènnius</h1>
        <!-- Segundu tìtulu -->
        <h2>Custa est sa pàgina mia</h2>
        <!-- Paràgrafu -->
        <p>
            Custa est sa prima pàgina de su giassu miu.<br/>
            <b>Custu ddu scriu in formau grassu</b><br/>
            <i>Custu ddu scriu in formau cursivu</i><br/>
            <u>Custu ddu scriu sutaliniau</u><br/>
            <!-- Su marcadori <br/> mandat su testu in una lìnia noa. Lìnias noas in su còdixi HTML funt ignoradas -->
            <!-- br no tenit marcadori po serrai. Po custu su / est postu in s'abertura, ma no est obligatòriu -->
            Custu
            at a
            aparri
            in una
            lìnia
            sceti
        </p>
        <p>
            Atru paràgrafu<br/>
            <!-- Esempru de atributu de stili. Su colori est cambiadu cun su linguàgiu CSS -->
            <span style="color: red">Testu arrùbiu</span>
            <!-- figura de sa Wikipedia. S'atributu width càmbiat sa longhesa in pixel -->
            <img src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d1/First_Web_Server.jpg" width="300">
        </p>
    </body>
</html>